منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم (کتاب)«منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم»، کتابی است به زبان عربی که به موضوع تاریخ مکه و بیت الله الحرام و اخبار مربوط به این دو و نیز اخبار مربوط به حاکمان این شهر اختصاص یافته است. ۱ - معرفی اجمالیمولف با یادآوری این نکته که بحمد الله عالمان و فضلا در آثار کوتاه و بلند خود به ثبت وقایع مربوط به شهر مکه و بیت الله الحرام پرداخته‌اند؛ اما از آن جا که با گذشت زمان خود این آثار نیز به تاریخ پیوسته و از ثبت وقایع و جریانات جدید تهی گشته‌اند، تصمیم گرفته که با مطالعه کتاب‌هایی که درباره تاریخ مکه نگاشته شده و نیز با مراجعه به مشاهداتی که خود طی زندگی از حوادث و وقایع رخداده در این شهر داشته، کتابی تازه در این باره فراهم آورد. این کتاب از آن رو دارای اهمیت است که مولف در نگارش آن علاوه بر این که به بسیاری از آثاری که قبل از وی درباره تاریخ مکه و قصص انبیاء و تفسیر و تراجم و تاریخ عمومی و فقه و ادبیات نگاشته شده، مراجعه کرده، بلکه از مشاهدات پدر دانشمند خویش نیز بهره برده و در ثبت وقایع و رویدادهای تاریخی این شهر مقدس، به ویژه در جلد چهارم و پنجم کتاب، از مشاهدات خویش نیز بهره برده است. ۲ - ساختار کتابکتاب در شش جلد تنظیم گردیده است. این مجلدات روی هم رفته مشتمل بر سه بخش است. بخش سوم که متن اصلی کتاب را در بر می‌گیرد، فاقد تبویب و فصل بندی است و دارای مقدمه‌ای به قلم مولف است و مطالب آن تنها بر اساس سنوات هجری و در برخی موارد بر حسب موضوع مرتب گردیده است. ۳ - شیوه مولفنویسنده، بر اساس سال‌های هجری قمری مطالب کتاب را تنظیم نموده و اخبار مربوط به شهر مکه و نواحی آن را بر این اساس ذکر می‌کند. وی به روش علمی به بررسی مطالب تاریخی پرداخته و درباره حوادثی که خود شاهد آنها نبوده با عبارت: اخبرنی من اثق به، و من لا اتهمه یا علی ما یقال از آنها یاد می‌کند. همچنین در مواردی که به صحت خبری اطمینان ندارد و توان اثبات صحت آن را نیز ندارد، با عبارت والله اعلم به نقل آن می‌پردازد. ۴ - گزارش محتوامولف در مقدمه کتاب ابتدا به تعریف علم تاریخ پرداخته و از اقسام آن و نیز شرائط لازم که یک مورخ باید آنها را واجد باشد، یاد می‌کند. پس از مقدمه، سرزمین (اقلیم) حجاز را معرفی کرده و درباره مکه مکرمه و گستره آن در زمان حکومت حاکمان گوناگون بر این شهر، احکام فقهی مخصوص مکه، نام‌های مکه، حرم و حدود و علامت‌های آن، سبب تحریم این شهر و نیز فضایل آن و برتری مکه بر سایر شهرها و فضیلت نماز در آن و حکم مجاورت مکه و... سخن می‌گوید. در ادامه به موضوع بناء ساختمان کعبه معظمه از ابتدا که در زمان ابراهیم خلیل و توسط وی صورت گرفته، می‌پردازد. بررسی اخبار مکه از زمان ابراهیم علیه‌السّلام تا زمان فتح مکه توسط سپاه اسلام در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم موضوع دیگری است که در این کتاب بدان پرداخته شده و طی آن به نقل اخباری درباره دارالندوه و حجرالاسود و حجر و رکن یمانی به همراه بسیاری احکام فقهی مرتبط با این‌ها و نیز سیره نبوی پرداخته شده است. در ادامه مولف به معرفی والیان و حاکمان مکه و اخبار مربوط به ایشان پرداخته و از عتاب بن اسید به عنوان اولین حاکم مکه پس از فتح این شهر توسط مسلمانان یاد می‌کند. از آن پس به بررسی اخبار این شهر و نیز حاکمان آن در زمان خلفای راشدین و امویان و نیز عباسیان، فاطمیان، ایوبیان، ممالیک، سلیمانیان و هاشمیان و آلقتاده تا زمان وفات شریف حسن در مصر به سال ۸۲۹ ه. ق. می‌پردازد. مولف اخبار مکه را از سال ۸۲۹ ق. تا سال ۱۰۹۷ ق. بر اساس ترتیب سال‌های قمری پی گرفته و در ادامه به بررسی تاریخ بیست و هفت ساله این شهر؛ یعنی از سال ۱۰۹۷ ق. تا ۱۱۲۴ ق. یک سال قبل از وفات مولف در سال ۱۱۲۵ ق، می‌پردازد. در این قسمت مولف به نقل حوادثی می‌پردازد که خود از نزدیک شاهد آنها بوده یا در آنها مشارکت داشته و یا از دیگران شنیده است. این قسمت از مطالب کتاب یکی از منابع اصلی در بررسی این برهه از تاریخ مکه به شمار می‌رود. ۵ - وضعیت کتابمجلدات مختلف این کتاب دارای تعلیقات و پاورقی‌هایی است که توسط سه نفر از پژوهشگران عرب که کتاب را مورد تحقیق قرار داده‌اند، بدان افزوده شده است: جلد اول و دوم کتاب با پاورقی‌های دکتر جمیل عبدالله المصری، جلد سوم و چهارم همراه پاورقی‌های دکتر ماجده فیصل و جلد پنجم با تعلیقات دکتر ملک الخیاط به چاپ رسیده است. جلد ششم؛ مشتمل بر فهرست تفصیلی کتاب است که توسط دکتر جمیل عبدالله المصری تهیه گردیده است. در این جلد فهرست‌های ذیل درج گردیده است: فهرست آیات، احادیث نبوی، اعلام (مرد و زن)، اماکن و شهرها، ادیان و فرق و مذاهب، گروه‌ها و قبایل و شعوب، فهرست‌های مرتبط با زمان‌های یاد شده در کتاب، فهرست اموال وابزار و خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، فهرست آفات و بیماری‌ها و حوادث و بلایا، فهرست مشاغل و القاب و وسایل کیل و نیز ترازو، فهرست اصطلاحات، فهرست اشعار وارده در متن کتاب، فهرست والیان مکه و در نهایت فهرست مطالب کتاب. [۱]
منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم، مقدمه دکتر عبداللطیف بن عبدالله بن دهیش.
[۲]
منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم، مقدمه دکتر جمیل عبدالله محمد المصری.
۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |